طاغان؛ سرزمین طبیعت، زیارت و تاریخ

 

 یاقوت حموی، تاریخنگار و جغرافیدان نامدار سده ششم و هفتم هجری، در کتاب «معجم‌البدان»، نیشابور را «باب‌الشرق» یا «دروازه خاوران» نامیده، چنانکه «دمشق» را نیز «باب‌الغرب» دانسته است.او از نیشابور، با عنوان «معدن فضلاء و منبع علماء» یاد می‌کند و محمد مقدسی، در قرن چهارم هجری، در کتاب مشهور «احسن‌التقاسیم فی معرفة‌ الاقالیم»، نیشابور را «بلدة الکبار» یا «شهر بزرگان»، لقب داده است. سرزمین نیشابور، قامتی افراشته و چهره‌ای درخشان در تاریخ و فرهنگ ایران و جهان اسلام دارد و همین وجهه گرانسنگ فرهنگی، چنان بر روی دیگر نماها و ویژگی‌های این دشت پُربار و بالنده، سایه انداخته که آن دیگر چهره‌ها و توانمندی‌های این کهن‌دیار، در پرده‌ای از ناپیدایی و کم‌شناختگی، روی برکشیده و شناخت و نگرش به یکایک آنها، نگاه و نوبت ویژه‌ای را بایسته است. یکی از ویژگی‌های نیشابور، اقلیم بارور و رنگارنگ آن است که یکی از سرسبزترین و چشم‌نوازترین دشت‌های شرق ایران را پدیدار ساخته. این سرسبزی و باروری، وامدار مهربان‌کوهی است که دشت نیشاپور را از دیرترین روزگاران، در آغوش گرفته و مادرانه‌ترین مهر‌بانی‌ها و سخاوتمندانه‌ترین بخشندگی‌ها را بر این بوم، ارزانی داشته. این کوهستان؛ بام خراسان، و نام او «بینالود»، و بینالود، «مادر مهربان نیشابور» است. بینالود، نه تنها پدیدآورنده و پایدارنده آبادانی و سامان سرزمین نیشابور، که پایگاه بهشت‌های زمینی همچون دیزباد، گرینه، درّود، قدمگاه، خرو، بوژان، دربهشت، رود، طاغان، بار، بقیع، کلیدر و ... است. ییلاق‌های بهشت‌آسا و رودکده‌های زیبا و خرم، که خیال‌انگیزترین و شادیانه‌ترین بوم‌های خراسان را پدیدار ساخته‌اند. پس با این همه رنگ و نقش و خیال و شادابی، بیراه نیست که سرزمین نیشابور، در درازنای تاریخ خود، هیچ گاه از شاعران و هنرمندان بدیع‌آفرین، تُهی نبوده، چنانکه استاد محمدعلی اسلامی ندوشن، درباره این بوم، چنین می‌نویسد: «آدم، هوس می‌کند که این خاک بی‌غش و سرشار را در آغوش بگیرد.»

 

 

دورنمایی از روستای طاغان و باغات پیرامون آن، تصویر از محمد تاجیک، اردیبهشت 1389 

روستای طاغان: «طاغان»، یکی از رودکده‌های نشاط‌انگیز و بهشت‌های زمینی سرزمین نیشابور است. این روستا که در موقعیت جغرافیایی 36 درجه و 25 دقیقه و 20 ثانیه شمالی و 58 درجه و 41 دقیقه شرقی واقع شده، از توابع دهستان مازول بخش مرکزی شهرستان نیشابور است. جمعیت طاغان، بر پایه سرشماری سال 1390، 154 نفر در قالب 47 خانوار بوده است. حرفه اصلی اهالی این روستا، باغداری، زراعت و دامپروری است. روستاهای؛ «درخت جوز» در 6 کیلومتری شرق، «چهارباغ» در 5/3 کیلومتری غرب، «دامنجان» در 5 کیلومتری شمال غرب، «اریه» در 5/5 کیلومتری شمال شرق طاغان، همسایگان این روستا می‌باشند. طاغان، از طریق ارتباط جاده‌ای، در حدود 37 کیلومتری شمال غربی شهر نیشابور قرار دارد و راه دسترسی به آن از مسیری است که از شهر نیشابور آغاز شده و پس از گذر از شهر فیروزه، ناحیه صنعتی کمال‌الملک، شاخه شرقی دوراهی بار-قوچان، قالیباف، خانلق و چهارباغ به طاغان می‌رسد. تمامی مسیر، جاده آسفالته است. 

 

چنانکه گفته‌ شد طاغان، از روستاهای ییلاقی و رودکده‌های رشته‌کوه‌های بینالود است که در حوزه شمال دشت نیشابور واقع شده. ارتفاع آن از سطح دریا حدود 1500 متر می‌باشد. ریخت عمومی ناحیه طاغان را در 5 بخش، می‌توان توصیف نمود: الف) «بافت مسکونی روستای طاغان» که در بخش جنوب شرقی این ناحیه، استقرار یافته است. ب) «باغ‌ها و اراضی کشاورزی» که در سه جبهه شمالی، شرقی و جنوبی، روستای طاغان را در بر گرفته‌اند. پ) «کوه‌ها و کوهپایه‌ها» که نما و عارضه طبیعی عمومی این ناحیه‌اند و در دو نوار شمالی و جنوبی، مشرف بر دره‌ای هستند که روستای طاغان، باغ‌ها و اراضی پیوسته به روستا در آن استقرار یافته‌اند. ت) «جاده طاغان» که با طی مسافتی در حدود 5/6 کیلومتر به سوی شرق، به جاده بار-فیروزه-نیشابور می‌رسد. این جاده با ادامه مسیر راهی به طول 6 کیلومتر به سوی غرب به روستای «درخت جوز» می‌رسد. دو انشعاب از این جاده به سوی شمال؛ در فاصله‌ای از شرق روستای طاقان، راه ارتباطی به روستای دامنجان و در فاصله‌ای از غرب طاغان، راه ارتباطی با روستای اریه واقع شده است. ث) «رودخانه طاغان»، که عنصر حیاتی این ناحیه است و از دوران‌های کهن، به عنوان منبع تامین آب باغات و شکل‌گیری و تداوم حیات اجتماعی و روستایی در این منطقه، ایفای نقش نموده و می‌نماید. اینک به معرفی ناحیه طاغان از سه دیدگاه گردشگری طبیعی (با محوریت رودخانه طاغان)، گردشگری مذهبی (با محوریت امامزاده عبدالقهار) و گردشگری تاریخی (با محوریت قلعه سنگی کردو) می‌پردازیم. 

   

رودخانه طاغان: این رودخانه، از سرشاخه‌های اصلی رودخانه بار است، از دامنه‌های غربی  قله بینالود سرچشمه گرفته، و اولین روستایی که به آن می‌رسد، روستای «درخت جوز» (DƏrakht-Ə Javz در گویش نیشابوری به معنای «درخت گردو») است. نام این رودخانه، در میان مردم بومی منطقه، «رودخانه درخت جوز» نامیده می‌شود و در مستندات رسمی سازمان آب منطقه‌ای خراسان، به نام «رودخانه طاغان» شناخته می شود. ایستگاه هیدرومتری (آب‌نگاری) آن، در کنار امامزاده عبدالقهار (ع) روستای طاغان قرار دارد. رودخانه طاغان، از غرب قله بینالود و در فاصله 10 کیلومتری درخت جوز، سرچشمه می‌گیرد. دره اصلی رودخانه در اصطلاح محلی، «زو هَوَن» (Zow Havan) یا «درّه هاونگ» گفته  می‌شود. رود، در مسیر خود، شعبه مهمی را از سمت شمال دریافت می‌کند. این درّه، در محل به اشدرّو (AshdƏrrāw) یا «هشت‌دره آب»، معروف است. در این درّه، چشمه پُرآبی به نام «سوراخ سر نی» (surakh sar ney) قرار دارد که تا حدود تیرماه، آبدهی خوبی داشته و تامین‌کننده بخش زیادی از آب رودخانه طاغان است. این دره، حدود 5 کیلومتر از ابتدا تا محل اتصال به رود طاغان فاصله دارد.

 

بنای مزار باباطاهر، دره اشدرو نیشابور، تصویر از محمد تاجیک

 در این دره، بنای کوچک هشت‌ضلعی از مصالح سنگ و سیمان، به نام «بابا طاهر» وجود دارد که دارای گنبدی سبز‌رنگ بوده و مورد احترام اهالی است. رود، پس از گذر از روستای درخت جوز، به روستای طاغان می‌رسد. فاصله بین درخت جوز تا طاغان، از مسیر رودخانه حدود 6 کیلومتر می‌باشد. در این فاصه، سه مزرعه باغی و دامداری، به نام‌های «سر بو» (sar bev)، «کمیشاه» (komishāh) و «گرون» (gerun) قرار گرفته‌اند که البته «باغ کمیشاه»، در بین آنها طراوت و زیبایی خاصی دارد. رودخانه، در حدود سه کیلومتر پس از روستای طاغان، در شمال روستای چهارباغ، به «رودخانه بزرگ بار» می‌پیوندد. رودخانه طاغان و رودخانه بار، پس از اتصال و ادغام به هم، از روستای چهارباغ،  45 کیلومتر را طی نموده و در حدود جنوب روستای کفکی، به کال‌شور نیشابور (Kāl-Shōr-e Neyshabur) می‌پیوندد. چنانکه گفته شد؛ این رودخانه به عنوان منبع تامین آب، نقش اساسی در پدیدآیی و تداوم سکونتگاه روستایی و شیوه تولید کشاورزی باغداری در این منطقه داشته و به عنوان محور اصلی تعیین‌کننده راهبرد و جهت توسعه منطقه (از «درخت جوز» گرفته تا «طاغان» و «چهارباغ» و پایین‌دست آن) به شمار می‌آید. اما بایسته است همواره ملاحظات زیست‌محیطی، به عنصر اصلی طرح‌های توسعه منطقه، در مرکز توجه قرار گیرد.

 

 زیارتگاه امامزاده عبدالقهار: بقعه آرامگاه امامزاده عبدالقهار (ع)، در کناره جنوبی رودخانه طاغان و در حدود 650 متری شرق روستای طاغان، واقع شده. صاحب آرامگاه، «امامزاده عبدالقهار علیه‎السلام»، مشهور به «عبدالقادر» است. بر روی ضریح مطهر امامزاده عبدالقهار (ع) اینچنین، قلمزنی شده است: امامزاده عبدالقهار علیه‌السلام، مشهور به عبدالقادر از نوادگان امام محمدباقر (علیه السلام) می‌باشد. بنای ساختمان قدیمی بقعه امامزاده عبدالقادر، از سنگ و لاشه و خشت و گل بود، در سال 1357، به جای آن، بنای مربع شکلی به ابعاد 20×20 و به صورت چلیپا ساخته شد. نمای خارجی بقعه، سراسر با سنگ و ساروج، پوشش یافته و در وسط بقعه، ضریح بسیار عالی از جنس مطلا و نقره نصب است. زمین زیارتگاه، حدود دو هکتار است که در آن درختکاری شده و فضای بسیار دلپذیری را پدید آورده که محیط کوهستانی منطقه و جاری بودن رودخانه در مجاور بقعه، آن را دوچندان می‌نماید. درخت چنار تنومندی در بخش پیشین بنا و در سمت راست ایوان ورودی بقعه قرار دارد. عمر این درخت را بیش از 800 سال تخمین می‌زنند.

   

   

آستان امامزاده عبدالقهار (ع)، دارای یک چشمه و همچنین، زمین‌های موقوفی در روستای طاغان است. از چشم‌اندازهای پیرامونی این بقعه متبرکه می‌توان به: چشمه‌سار آن، درختان کهنسال، باغ‌های میوه، کوه‌های «قلعه‌سنگی»، «تیغ سرخ» و «هشت کردوخان» می‌توان اشاره کرد. این زیارتگاه، که مورد احترام، ارادت و زیارت اهالی منطقه، شیفتگان و زائران از شهرستان نیشابور، بخش سرولایت، شهرستان‌های فیروزه و خوشاب و دیگر مناطق پیرامونی است، یکی از توانمندی‌های وِیژه این منطقه در زمینه گردشگری مذهبی به شمار می‌آید و توسعه آن به عنوان یک پایگاه زیارتی و فرهنگی دارای جاذبه فراشهرستانی، بایسته است. مهم‌ترین عناصر که نگاه ویژه به حفظ و برجسته‌سازی آنها در طرح توسعه این زیارتگاه، بایسته به نظر می‌رسد را بدین شرح می‌توان نام برود: الف) درخت کهنسال جوار بقعه متبرکه که خود، نمادی از دیرینگی و حرمت در فرهنگ ایرانی و اسلامی، و پیوند پاسدارانه انسان با آفریدگان پروردگار است. ب) رودخانه و حریم زیستی آن، که رکن و بنیان پدیدآیی و پایداری منطقه در گذران دوران‌هاست. پ) ارتفاعات مشرف بر بقعه که دارای ارزش بصری و گردشگری طبیعی بالایی می‌باشند. ت) آبشار کوچک، اما چشم‌نوازی که بر رودخانه طاغان و در بالادست حوزه شمالی زیارتگاه، پای گرفته، و بایسته است به عنوان یک عنصر برجسته آرامشگر، دارای ارزش بصری و نمادین جانبی، در طرح توسعه زیارتگاه، مورد توجه قرار گیرد. 

   

 قلعه و دژ سنگی طاغان:  در حدود 350 متری شمال غربی روستای طاغان (از طریق جاده این روستا)، کوهپایه‌ای است که پیرامون آن را باغات و زمین‌های زراعی روستا، در بر گرفته‌اند. این نقطه که رودخانه طاغان از پایین‌دست جنوب آن می‌گذرد و جاده طاغان، از طریق پلی که بر روی همین قسمت رودخانه، برپای گردیده، به روستای طاغان می‌رسد در موقعیت جغرافیایی 36 درجه و 25 دقیقه و 29 ثانیه شمالی و 58 درجه و 40 دقیقه و 50 ثانیه شرقی واقع شده است. بر فراز این کوهپایه‌ تقریبا منفرد، آثار و بقایای قلعه‌ای سنگی دیده‌ می‌شود که با توجه به شواهد موجود؛ از جمله استحکام بقایای بنای برجای مانده، تسلط دید بر دره‌های پیرامونی خود از همه جهت‌های جغرافیایی، و وجود روزنه‌هایی در دیوارها که احتمالا برای دیدبانی و تیراندازی استفاده می‌شده، این قلعه، کاربری نظامی یا دفاعی داشته است. مصالح عمده ساختمان این قلعه از سنگ و ساروج است، هر چند چهره‌ای عمدتا فرسایش‌یافته و تخریب شده دارد اما بقایای دیوارها در دور تا دور قلعه و بقایای بخش مسکونی یا اقامتگاهی در ضلع شرقی، به ویژه طاق‌های زیبایی که از سنگ تراشیده سامان یافته‌اند هنوز موجودند. بقایای موجود و همچنین بخشی که در زیر خاک مدفون است و با حفاری باستانشناسی قابل بازیابی می‌باشد، از ارزشمندی معماری و تاریخی این بنا، حکایت می‌کند.

   

 

 

 

 

 

 

به گفته اهالی بومی منطقه، این قلعه، استقرارگاه «کردو»نامی بوده است و آن را «هشت کردوخان» می‌نامند. با بررسی شواهد تاریخی نواحی پیرامونی چنین مشخص می‌گردد در فاصله‌‌ای کیلومتری از شمال غربی این منطقه، در 3 کیلومتری روستای جاده روستای کلاته اسدالله‌خان، (در حدود 55 کیلومتری شمال غربی شهر نیشابور، بر روی تپه‌ای مشرف بر رودخانه کران)، بقایای مقبرده‌ای سنگی دیده می‌شود که منسوب به «کردوخان» است. وی سردار شورشی در زمان آصف‌الدوله (حاکم خراسان) بوده است. بنای آن مقبره را دروه قاجاریه دانسته‌اند. افزون بر این قلعه سنگی، بر فراز ارتفاعات بینالود در حدود 400 متری شمال روستای طاغان (فاصله مستقیم و بدون در نظر گرفته عوارض زمین)، بقایای محوطه‌ یا قلعه‌ای دیگر، با دیواره‌ یا دژ سنگی دیده می‌شود که دیدی گسترده بر تمام منطقه دارد و گفته می‌شود که کاربردی نظامی داشته است. قلعه کردوخان و دژ سنگی طاغان، از توانمندی‌های گردشگری این منطقه در حوزه آثار تاریخی است که در صورت حفاظت ویژه، مرمت و ایجاد راه‌های دسترسی مناسب، می‌تواند نقشی شایان در توسعه گردشگری تاریخی در این منطقه داشته باشد.

  

از درّه پایین دست، دیواره جنوبی دژ سنگی، به شکل تاجی بر فراز کوه، قابل مشاهده است 

آنچه گفته شد، دستاورد سفر و اقامتی نیم‌روزه در فروردین 1394، در منطقه زیبای طاغان بود که با بهره‌گیری از چند منبع که مشخصات آنها در زیر می‌آید، سامان یافت. نگارنده، در اینجا، وظیفه خود می‌داند از همه اهالی مهمان‌نواز و باصفای طاغان که در این سرزمین زیبا و نشاط‌آفرین و مینوی، میزبان ما بودند سپاسگزاری نماید. بی‌گمان، زیبایی‌ها و دیدنی‌های این منطقه، بسیار بیش از این است که در این حضور چندساعته، دریافته شد و در این متن کوتاه، به رشته نگارش درآمد. امید است فرصتی دیگر دست دهد تا بیش از این به این بوم زیبا و سبز و اهالی مهمان‌نواز آن، بپردازیم. برای گزارش‌های دیگر از این منطقه، پرداختن به این موارد پیشنهاد می‌گردد: «ویژگی‌ها مردم‌نگاری، رسوم و فرهنگ عامه این منطقه»، «نگاه دقیق‌تر و ریزتر به ریخت‌شناسی روستا، جغرافیا، اماکن و مزارع طاغان و حومه آن». در پایان، شایسته است حضور اهالی عزیز و اعضای شورای روستا و دهیاری طاغان سرسبز و عزیز، عرض نمایم که: دیار پُر از مهر و زیبایی و معنای شما با در کنار هم داشتن توانمندی‌های گردشگری طبیعی (طبیعت‌گردی)، مذهبی (زیارت) و فرهنگی (آثار تاریخی)، منطقه‌ای ارزشمند و بسیار توانمند در زمینه گردشگری روستایی به شمار می‌آید و بدیهی است که با همدلی و همپیمانی اهالی طاغان و روستاهای درخت جوز و چهارباغ، برای ایجاد زیرساخت‌های ارتباطی، رفاهی و اقامتی، «محور گردشگری روستایی چهارباغ-طاغان-درخت جوز»، قابلیت تبدیل شدن به  یکی از مناطق نمونه گردشگری روستایی شهرستان نیشابور، و از سرآمدان گردشگری روستایی در منطقه شمال شرق کشور را داراست. گردشگری روستایی، یکی از بهترین و پایدارترین راه‌ها برای اشتغال‌زایی، رونق اقتصاد محلی، افزایش سطح رفاه نسبی و سرانجام قوام روزافزون خودباوری و غرور ملّی است. دست به دست هم دهیم به مهر، و رودکده‌های بهشت‌آسای دشت زرخیز نیشابور را از دیزباد گرفته تا گرینه، درود، قدمگاه، خرو، بوژان، دربهشت، رود، طاغان، بقیع، کلیدر و ... به قطب گردشگری روستایی و طبیعت‌گری شرق ایران، تبدیل نماییم.

منابع مورد استفاده:

- معجم‌البلدان، یاقوت حموی، بیروت: دارصادر، 1979م، مدخل «موصل» و «نیسابور».

- احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، تالیف شمس‌الدین ابی‌عبدالله محمد المقدسی، بیروت: دار صادر، ۱۹۰۶م، ص 33.

- درآمدی بر جغرافیا و تاریخ نیشابور، علی طاهری، نیشابور: ابرشهر، 1384، مقدمه حسن نظریان.

- تصاویر ماهواره‌ای وبگاه ویکی‌مپیا، مشاهده در فرودین 1394. 

- ،آمار جمعیت وستاهای دهستان‌های فضل و مازول و بینالود از بخش مرکزی نیشابور وبگاه جغرافیای شهرستان نیشابور، 30 فروردین 1392.

- بهشت گردویی خراسان روستای درخت جوز، وبگاه جغرافیای شهرستان نیشابور، 20 خرداد 1393.

- آستان مقدس امامزاده عبدالقهار علیه‌السلام طاغان، وبگاه اداره اوقاف و امور خیریه شهرستان نیشابور، 31 تیر 1392.

- نگاهی به آستان مقدس امامزاده عبدالقهار (ع) روستای طاغان نیشابور، وبگاه اداره کل اوقاف و امور خیریه استان خراسان رضوی، مشاهده در فروردین 1394.

- مقبره کردوخان کلاته اسدالله‌خان نیشابور، وبگاه ابرشهر دانشنامه نیشابور، 20 آبان 1387.